Wojna

WOJNA

Książek dla dzieci o wojnie w ostatnich latach powstało sporo. Choć pewnie sam fakt podejmowania tej tematyki wśród wielu rodziców, wychowawców i nauczycieli może budzić wątpliwości, to aktywność autorów w tej materii być może odpowiada rzeczywistej potrzebie podejmowania tego tematu z dzieciakami. W produktach kultury, z którymi młodzi odbiorcy celowo bądź przypadkiem stykają się na co dzień jest to przecież temat powszechny. Od telewizyjnych wiadomości, po filmowe klasyki, gry komputerowe i w końcu zabawki o militarnym charakterze. Dla niektórych z nas, dorosłych, ikonami dzieciństwa byli Czterej Pancerni. Czym dla współczesnych dzieci jest wojna? Abstrakcyjnym pojęciem, synonimem zabawy, rywalizacji, a może elementem obcej rzeczywistości, budzącej strach? Na te pytania odpowiedzieć mogą nam oczywiście tylko sami zainteresowani, a sposobem rozpoczęcia dialogu może być wspólna lektura. Chyba jest pewną oczywistością, że proponowane przez współczesnych twórców publikacje o wojnie najlepiej sprawdzą się przy czytaniu wspólnym – dziecka i dorosłego, któremu towarzyszyć będzie otwarta rozmowa. Oddane ich dziecku do samodzielnego przeczytania i przemyślenia, szczególnie temu bardziej wrażliwemu, mogłyby przecież wywołać lęk, strach, czy zupełnie naturalne współczucie dla krzywdy innych, z którym nie zawsze łatwo jest uporać się samodzielnie.

Przyjrzyjmy się więc bliżej kilku sposobom snucia opowieści na temat wojny, który proponują nam twórcy.

Dziewczyńska wojna

Wiele z dostępnych na rynku opowieści snutych jest z perspektywy dziecka, co pewnie nie dziwi. Warto jednak zwrócić uwagę na fakt, że często bohaterkami są dziewczynki i to właśnie z ich perspektywy snuta jest narracja o wojnie. To dziewczynki stają się narratorkami, ekspertkami od wojennej rzeczywistości. Stereotypowo wojnę umieszczamy w katalogu zabaw „chłopięcych”, zawód żołnierza również pozostaje zdominowany przez mężczyzn. A jednak to dziewczynki opowiadają nam o wojennej codzienności, wprowadzają nas w jej rzeczywistość,

z perspektywy ich emocji doświadczamy tragicznych wydarzeń, strachu i smutku. Dziewczyńska narracja stać może się punktem wyjścia do rozmowy o tym, że wojna swoim okrucieństwem dotyka wszystkich: dzieci, dorosłych, kobiety i mężczyzn. Nie jest jedynie elementem świata mężczyzn, opartym na rywalizacji dobrych i złych, odważnych i tchórzy, silnych i słabych, bo i taką ułudę kreować mogą obrazy z gier czy filmów. Niezwykle użyteczne wydają się tu prezentowane w książkach opisy codzienności, zmienionej przez wojnę: dziecięcych zabaw, posiłków, wywróconego do góry nogami rytmu dnia, odmiennego wyglądu ulic i domów. Pokazują one, jak wojna dotyka każdego, druzgocąc tak wiele aspektów codziennego funkcjonowania. Jednocześnie rozmawiając o tej wojnie, dalekiej od blasku chwały, spektakularnych bitew i heroizmu na polu walki, a tragicznie niszczącej życie zupełnie przeciętnych ludzi i ich codzienności, warto skupić się również na myśli o pokoju. To świetna okazja do rozmowy z dziećmi o tym, jaką wartością jest pokój, jak cenne jest bezpieczeństwo, stabilne miejsce życia, możliwość edukacji i rozwoju. Skierowanie dyskusji na te tory pozwoli nam uniknąć podsycania strachu przed grożącym nam niebezpieczeństwem, które skoro jest udziałem innych ludzi na świecie, może też dotknąć nas. Zależy nam przecież na budowaniu empatii i świadomego, wrażliwego podejścia do samego pojęcia wojny, a nie wzbudzania stanu niepokoju o własne bezpieczeństwo.

Zajrzyj do książek:

Asiunia Jaonna Papuzińska,

Bezsenność Jutki Dorota Combrzyńska-Nogala,

Czy wojna jest dla dziewczyn? Paweł Beręsewicz,

XY Joanna Rudniańska,

Wojenne dzieci Ula Ziober,

Moje cudowne dzieciństwo w Aleppo Grzegorz Gortat

Przeszłość – teraźniejszość, alegoria - historia

Wojna dzieje się dziś, w krajach dalekich i bliskich, a dzieci stają się jej ofiarami codziennie. Wojna działa się też i wcześniej, przez tysiące lat historii ludzkości. Wojna działa się i dzieje w mitach, opowieściach, bajkach, baśniach i legendach. Wojna działa się też w naszych miastach, w kamienicach, w których mieszkamy i na wsi, gdzie jeździmy na wakacje do dziadków. Wydarzenia historyczne, dotyczące choćby II wojny światowej są nadal niezwykle ważnym aspektem przeszłości, determinującym różne sfery życia współczesnych społeczeństw, kształtującym zbiorową pamięć i wyobraźnię. Jakiego więc dokonać wyboru? Rozmawiać z dziećmi o prawdziwych wydarzeniach, współczesnych historiach, bohaterach znanych z imienia i nazwiska? Czy mówić o wojnie jako o pewnym zjawisku, z którym wiąże się uniwersalna krzywda i uniwersalne wartości? Oczywiście to kwestia naszych osobistych wyborów. To bardziej abstrakcyjne podejście, oderwane od dat i nazwisk znajdziemy np. w książce Wróg. Otwiera ona ciekawą możliwość rozmowy na temat bezsensu wojny. Odziera obraz bitwy z całej glorii zwycięstwa, fajerwerków bohaterstwa i splendoru siły i sprawności. Pokazuje przemoc jako bezcelową, niosącą nieszczęście i odzierającą ludzi z człowieczeństwa. Wojna sprowadzona do zmagań dwóch zupełnie obcych sobie ludzi, postawionych naprzeciwko siebie, by wyniszczyli się nawzajem, pozwala odejść od tak powszechnych w kulturze obrazów, budujących atrakcyjny i pociągający obraz wojennych walk. Na podstawie tej książki, ale i innych, w których wojna pozostaje pewnym ogólnym pojęciem, a nie osadzonym w czasie i przestrzeni wydarzeniem, snuć możemy dyskusję na temat uniwersalnych wartości, mechanizmów… Choć do uniwersalnych wniosków doprowadzić mogą nas oczywiście także rozmowy o prawdziwych wydarzeniach. Rozmawiając z dziećmi o tym, czym była choćby druga wojna światowa pomożemy im odnaleźć się w złożonej, współczesnej rzeczywistości, ale także może być to pretekst do budowania poczucia przynależności do wspólnoty lokalnej czy narodowej. Prawdziwe opowieści mogą nieść ze sobą pozytywny wzorzec postępowania, oparty na empatii, odwadze w niesieniu pomocy i trwaniu przy takich wartościach, jak niezbywalny szacunek do ludzkiego życia, niezależnie od rasy i pochodzenia. Osobista perspektywa, tak powszechna w literaturze, pozwala odnaleźć łączność pomiędzy anonimowymi liczbami i datami z lekcji historii, a ludzką i namacalną rzeczywistością, złożoną z mnogości indywidualnych biografii. Pytania o historyczne wydarzania mogą stać się też pretekstem do zadawania pytań najbliższym i odkrywania rodzinnych opowieści. Dla wielu poznanie i zrozumienie przeszłości rodziny jest ważnym aspektem w określaniu własnej tożsamości.

Istotnym tematem, który wyróżnić można spośród opowieści o prawdziwych zdarzeniach wojennych, jest antysemityzm i holokaust, a więc zagadnienie wyjątkowo trudne, ponieważ związane z niepojętym okrucieństwem i porażającą brutalnością. A jednak również o tym traktują książki dla dzieci. Dają szanse przede wszystkich do rozmowy o tym, jak każdy człowiek ma prawo do życia i szacunku, jak niezwykle krzywdzące jest postrzegania świata przez pryzmat dzielących i wartościujących ludzi różnic i jak ogromnym złem skutkować może identyfikowanie inności jako zagrożenia.

Przy okazji tego zagadnienia warto zauważyć, że książki ilustrowane są odpowiednie nie tylko dla małych dzieci. Poetycki i niezwykle ciekawie zilustrowany Dym Antona Fortesa i Joanny Concejo może być doskonałym narzędziem pracy z młodzieżą. Prosta, minimalistyczna narracja i metaforyczne obrazy niosą ze sobą niezwykle silny przekaz emocjonalny. Być może to ciekawe uzupełnienie do omawianej w szkole literatury obozowej.

Zajrzyj do książek:

Zaklęcie na „w” Michał Rusinek,

Bajka o Wojnie Joanna Rudniańska,

Wojna, która zmieniała Rondo Romana Romanyszyn i Andrij Łesiw,

Wszystkie moje mamy Renata Piątkowska,

Wróg Davide Cali, Serge Bloch,

Dym Anton Fortes, Joanna Concejo,

Listy w butelce Anna Czerwińska-Rydel,

Syberyjskie przygody chmurki Dorota Combrzyńska-Nogala

oraz pozostałe publikacje z serii „Wojny dorosłych. Historie dzieci”

Rozmowa z dziećmi o wojnie, oparta o literaturę, może nie tylko zwiększać wiedzę o świecie i przeszłości, ale przede wszystkich zachęcać do refleksji nad uniwersalnymi wartościami. Jako uzupełnienie moich przemyśleń, dołączam propozycję działań warsztatowych, które można zrealizować z grupą dzieci.